17.10.2022

Update 05/10/2023

Traditioneel wordt bij veiligheid en gezondheid op het werk (VGW) de nadruk gelegd op een afzonderlijke aanpak van musculoskeletale aandoeningen (MSA) en psychische gezondheidsproblemen (zoals stress, angst en depressie). Hoewel fysieke risicofactoren gewoonlijk de grootste impact hebben op het risico van MSA op de werkvloer, kunnen ook psychosociale factoren aanzienlijk bijdragen aan het risico van het ontwikkelen van MSA en het verergeren van een reeds bestaand probleem.

Wat zijn psychosociale risicofactoren?

Voorbeelden van factoren die tot een slechte gezondheid kunnen leiden zijn een te hoge werkdruk, tegenstrijdige eisen en een gebrek aan controle over de taken. Slecht beheerde organisatorische veranderingen, ineffectieve communicatie en gebrek aan steun van het management of collega's zijn ook belangrijke factoren, evenals pesterijen, discriminatie en jobonzekerheid. 

Psychosociale risicofactoren kunnen leiden tot negatieve psychologische gevolgen, zoals werkgerelateerde stress, angst, burn-out of depressie. Ze kunnen ook bijdragen tot aandoeningen aan het bewegingsapparaat. Om psychosociale risico's te voorkomen, moet worden gekeken naar de organisatie en het beheer van het werk en naar de manier waarop mensen op het werk met elkaar omgaan.

Hoe vaak komen psychosociale risicofactoren voor?

Het is belangrijk op te merken dat psychosociale risicofactoren van invloed kunnen zijn op werkplekken in alle sectoren en van elke omvang. Ze treffen alle werknemers, ongeacht hun functie of de specifieke taken die ze uitvoeren. 

Uit gegevens van de arbeidskrachtenenquête van de Europese Unie (EU) blijkt dat meer dan 1 op de 4 werknemers aangeeft te zijn blootgesteld aan risicofactoren die het mentaal welzijn negatief kunnen beïnvloeden. Blootstelling aan tijdsdruk of overbelasting van het werk werd het vaakst genoemd als de belangrijkste risicofactor (23,3%), gevolgd door pesterijen of intimidatie (2,6%).

Naast MSA melden Europese werknemers psychosociale risicofactoren als een van de belangrijkste oorzaken van arbeidsgerelateerde gezondheidsproblemen. Dit leidt onvermijdelijk tot meer ziekteverzuim en slechtere prestaties, wat aanzienlijke kosten met zich meebrengt voor zowel bedrijven als de samenleving.

Wat is het verband tussen psychosociale risicofactoren en MSA?

Hoewel psychosociale risicofactoren voornamelijk in verband worden gebracht met stress, hebben tal van studies aangetoond dat ze ook een verband hebben met aandoeningen aan het bewegingsapparaat. Thans wordt algemeen erkend dat er een oorzakelijk verband bestaat.

Eén mogelijke manier waarop psychosociale factoren op het werk MSA kunnen beïnvloeden, vinden we bij werknemers die onder een verhoogde blootstelling aan ongunstige fysieke factoren hun werk uitoefenen. Hoge functie-eisen kunnen bijvoorbeeld leiden tot snellere (ofwel gehaaste) bewegingen met een verhoogde mate van herhaling. Omgekeerd kunnen hoge arbeidseisen in zittende beroepen leiden tot langere periodes van lichamelijke inactiviteit, met minder pauzes en langere werktijden.

Een tweede mogelijkheid zou kunnen zijn dat werkgerelateerde psychosociale factoren leiden tot stress, wat dan weer kan leiden tot fysiologische reacties en klachten aan het bewegingsapparaat. Deze stressreactie kan er bijvoorbeeld toe leiden dat werknemers een hoger spanningsniveau ervaren, waardoor de belasting bij lichamelijke activiteiten toeneemt of de spieren sneller vermoeid raken. Bovendien kan het de duur van de spieractiviteit verlengen en de mogelijkheden voor herstel verminderen.

Gelet op de sterke verband tussen MSA en psychosociale risicofactoren, moeten MSA en werkgerelateerde psychische gezondheidsproblemen samen worden aangepakt bij het ontwikkelen van preventiestrategieën. Ons verbeterde inzicht in psychosociale risicofactoren en hun verband met aandoeningen aan het bewegingsapparaat maakt een meer holistische en doeltreffende aanpak van veiligheid en gezondheid op het werk mogelijk, waardoor de last voor alle werkplekken wordt verlicht.

Een holistische benadering van de risicoanalyse

Traditioneel richtten risicobeoordelingen van MSA zich uitsluitend op fysieke factoren. Onderzoek toont echter aan dat interventies op basis van enkelvoudige maatregelen minder kans hebben om MSA te voorkomen dan een veelzijdige aanpak.

Het ontwikkelen van een effectieve risicobeoordeling, waarbij zowel psychosociale risicofactoren als MSA in beschouwing worden genomen, vereist een voortdurende inzet op het leidinggevende niveau. Regelmatige evaluaties zijn essentieel. Werkplekken zijn namelijk dynamisch van aard: bestaande risico's kunnen veranderen en nieuwe risico's kunnen ontstaan.

Er zijn aanwijzingen dat maatregelen die in samenwerking met werknemers zijn ontwikkeld, effectiever zijn. Zo veronderstellen anonieme enquêtes en het in kaart brengen van lichamelijke risico’s een actieve deelname van werknemers. Op die manier worden werknemers aangemoedigd om na te denken hoe hun werk hun gezondheid beïnvloedt, mogelijke risico's te identificeren en praktische oplossingen te bedenken. Lees meer informatie over “lichaams- en gevarenmapping” in volgende publicatie op de website van het Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk (EU-OSHA): Lichaams- en gevarenmapping bij de preventie van spier- en skeletaandoeningen (SSA’s).

De resultaten zijn van onschatbare waarde voor risicobeoordeling en monitoringprocessen. Dit draagt bij tot een cultuur van open communicatie over psychosociale risicofactoren en aandoeningen aan het bewegingsapparaat.

Gevalsstudie: een chirurgische ziekenhuisafdeling

Verpleegkundigen op een chirurgische afdeling van een ziekenhuis leden aan chronische rugpijn omdat ze voortdurend patiënten moesten tillen. Na de installatie van twee ergonomische tilliften nam de rugpijn niet af, maar juist toe. Eerst werd aangenomen dat de tilliften niet correct werden gebruikt, waarop een veiligheidsingenieur en een bedrijfsarts een onderzoek instelden. Tot hun verbazing bleek dat ze helemaal niet werden gebruikt.

Een analyse bracht aan het licht dat verpleegkundigen door de hoge tijdsdruk en het personeelsgebrek niet in staat waren om collega's om hulp te vragen en het gevoel hadden dat ze geen tijd hadden om de tilliften op te halen en te gebruiken. Andere belangrijke factoren waren de druk van het management en angst voor repercussies (zoals het krijgen van ongunstige diensten omdat men hen als "lastig" ervaart).

Dit scenario, dat uit het leven is gegrepen, laat zien hoe psychosociale en organisatorische risicofactoren de werkgerelateerde risico's voor de verpleegkundigen vergrootten en de problemen aan hun bewegingsapparaat zelfs verergerden.

De voordelen van een geïntegreerde aanpak

Rekening houden met meerdere risicofactoren, waaronder psychosociale risicofactoren, zal niet alleen helpen voorkomen dat MSA zich ontwikkelen, maar ook de revalidatie ondersteunen. Uit systematisch onderzoek is namelijk gebleken dat psychosociale factoren ook de terugkeer naar het werk kunnen bemoeilijken voor mensen met chronische aandoeningen. Eenvoudige aanpassingen ter verbetering van de ergonomie en de hersteltijd kunnen de angst voor nieuwe pijn wegnemen en mensen met chronische aandoeningen aanmoedigen om weer aan het werk te gaan.

De integratie van zowel fysieke als psychosociale factoren in MSA-risicobeoordelingen kan de economische last van ziekteverzuim en verminderde prestaties verlichten en een essentiële rol spelen bij de verbetering van de gezondheid en het welzijn van werknemers. Deze holistische benadering kan leiden tot een positievere en meer ondersteunende werkomgeving, waar zowel de preventie en revalidatie van MSA als de preventie van psychologische gezondheidsproblemen meer succes kent.

Meer info

(Bron: ‘Healthy Workplaces Campaign News’ – September 2022: “Exploring the link between psychosocial risk factors and musculoskeletal disorders” / “Assessing psychosocial risk factors: implications for musculoskeletal disorders risk assessment”)